REKABET NEDİR?

Rekabet çok farklı amaçlarla farklı unsurlar vurgulanarak tanımlanabilen ve iktisadi siyasi ve sosyal boyutları olan bir kavramdır. Rekabet, en geniş anlamıyla, kıt bir şeyi paylaşmak veya bir ödül elde etmek amacıyla belli kural ve kısıtlamalar çerçevesinde temel özgürlüklerin ve insan haklarının garanti altına alındığı ve hiçbir ayrıcalığın ve ayrımcılığın olmadığı bir ortamda birden fazla oyuncu arasında oynanan bir oyun veya bir yarış olarak tanımlanabilir.Bu tanımda beş husus vurgulanmaktadır.

Bunlardan birincisi amaçtır. Rekabetin olabilmesi için mutlaka herkesin ulaşmak istediği bir amacın olması ve başkalarının varlığının bu amacın gerçekleştirilmesini zora sokması gerekir.Bu amaç iktisadi alanda kar maksimizasyonu, siyasi alanda oy maksimizasyonu vs olabilir.Bolluk ortamında rekabetin olmasına gerek olmayacaktır. Rekabetin kıt bir şeyin paylaşılması amacıyla yapıldığı da düşünülebilir. Bu kıt şey piyasa payı veya seçmenin verdiği oylar veya dağıtılan ödüller olabilir.

Tanımda vurgulanan ikinci husus kural ve kısıtlamalardır. Rekabet oyuncuların istedikleri gibi, davranabilecekleri bir oyun deðildir. Rekabet ortamında rakiplerin oyuna girişinin engellenmesi veya zorla saf dışı bırakılması, hakim durumun kötüye kullanılması, rakipler arasında anlaşma yapılması hile yapılması vs. yasaklanmıştır. Rekabet ancak bir özgürlük ortamında ve hukuk rejiminde mümkün olabilir. O halde kuralsız ve kısıtlamasız yarışları rekabet olarak nitelendirmek mümkün deðildir.Böyle durumlarda rekabet ihlali veya haksız rekabet söz konusudur.İktisadi anlamda rekabet,

Tanımda vurgulanan üçüncü husus, temel özgürlüklerin ve insan haklarının garanti altına alınmasıdır.Bu temel özgürlükler, iktisadi alanda girişim özgürlüðü, akit özgürlüðü, mülkiyet özgürlüðü, örgütlenme özgürlüðü, seyahat özgürlüðüdür. Siyasi alanda ise bu özgürlüklere ilaveten düşünce ve ifade özgürlüðü , seçme seçilme özgürlüðü ön plana çıkar.Aslında tüm bu özgürlükler her iki alanda da gereklidir.Özgürlüklerin varlığı oyuncuların mümkün olabilen en iyiye ulaşmalarını saðlar.Ayrıca özgürlükler yarışa giriş ve yarıştan çıkış serbestliğini garanti eder. Yarışa giriş veya çıkışa sınırlama getirilmesi rekabeti sınırlayıcı etkiler yapar. Özgürlüklerin diðer önemli bir rolü şeffaflığı saðlamasıdır. şeffaflığın olmadığı bir ortamda oyuncuların en doðru kararları almaları mümkün olamayacaktır.Bu özgürlüklerin tek sınırı başkalarının da aynı özgürlüklerden yararlanabilmesinin saðlanmasıdır. Bu özgürlüklerin kaðıt üzerinde tanınmış olması yeterli deðildir. Özgürlüklerin tam olarak garanti altına alınmış olması gerekir. Bu da ancak iyi işleyen, baðımsız ve etkin bir adalet sisteminin varlığı ile mümkündür.

Tanımda vurgulanması gereken dördüncü husus, hiç kimsenin veya kurumun ayrıcalıklı bir konumda olmaması ve hiçbir ayrımcılığın yapılmamasıdır. Ayrıcalık, yarıştan veya kurallara uymaktan kaçınma veya başkalarının yararlanamadığı bazı destek ve yardımlar alma biçiminde olabilir. Aynı şekilde yarışa katılma, yükümlülükleri yerine getirme veya kurallara uyma konusunda kimsenin farklı bir statüye sahip olmaması gerekir.Bu nedenle rekabet ortamında devletin konumu çok önemlidir. Devlet çeşitli nedenlerle bazı oyunculara ayrıcalık veya öncelik tanımamalı, kurallara ve yükümlülüklere uyma konusunda da ayrımcılık veya tolerans göstermemelidir.

Nihayet rekabetin tanımında vurgulanan beşinci husus, oyuncu sayısının birden fazla olmasıdır. Bazı durumlarda oyuncuların oyunun kurallarını ve sonucunu tayin edemeyecek kadar çok sayıda olmaları koşulu aranır. Aslında bu kural oyuna girişin serbest olması ve oyuncuların tek başlarına hakimiyet tesis edemeyecekleri biçiminde anlaşılmalıdır. Bazı hallerde yarışa girişin serbest olması durumunda bir tek oyuncunun olduðu bir ortamda bile diðer şartlar yerine getiriliyorsa rekabetin olduðu kabul edilebilir. Önemli olan mevcut oyuncuların rekabet baskısını hissetmeleridir.

Rekabet kavramının anlaşılabilmesi için rekabetin bir oyuna benzetilmesi veya bir yarış niteliği taşıması gerektiğinin de vurgulanması önem taşır. Rekabet genellikle oyun teorisinde tanımlanan “sıfır toplamlı bir oyun” olarak nitelendirilir. Sıfır toplamlı oyun bir tarafın kazanması halinde diðer tarafın mutlaka kaybedeceði bir oyundur.Kısa vadede bu tanım doðrudur.Ancak orta ve uzun vadede rekabet herkesin kazançlı çıktığı, en azından en iyilerin kazançlı çıkabileceði bir oyundur. Rekabet tüm katılımcıların, rekabet ortamı olmasaydı ulaşabilecekleri performansın üzerine çıkmalarını saðlar. Bu nedenle rekabeti bazılarının kazanıp bazılarının kaybedeceði bir oyun olarak görmek yerine en iyilerin kazançlı çıktığı ve herkesi en iyi olmak için yarıştığı pozitif toplamlı bir oyun olarak algılamak daha doðrudur.Rekabet kavramının yarış kavramından da farklı olduðunu vurgulamak gerekir.Rekabet yukarıda sayılan koşulların yerine getirildiği bir yarıştır.Ayrıca rekabet jürisi olmayan bir yarıştır.Rekabette kimin kazandığı bir jürinin veya hakemin kararına baðlı deðildir.Dolayısıyla rekabette hakem veya jürinin sübjektif deðerlendirmelerine yer yoktur. Ancak her yarışın bir rekabet boyutu olduðu da yadsınamaz.

Rekabet bir pozitif ayıklama aracıdır.Diðer bir deyişle rekabet iyinin kötüden ayrılmasını ve iyinin prim yapmasını saðlayan bir mekanizmadır. Negatif ayıklamanın olduðu, yani kötünün iyiye üstünlük saðladığı bir ortamda ya rekabet yoktur ya da haksız rekabet veya eksik rekabet vardır.

Rekabet en çok iktisadi alanda kullanılan bir kavramdır. Rekabetin iktisadi alanda varlığı rekabetçi serbest piyasaların varlığı ile mümkündür. İktisadi alanda rekabetin koşulları, piyasa koşulları çerçevesinde tanımlanır. Her piyasa rekabete açık deðildir. Tek veya az sayıda oyuncunun yer aldığı veya oyuncuların piyasada hakimiyet tesis edebildikleri monopolcü ve oligopolcü, piyasalarda rekabet aksak veya eksik rekabet olarak tanımlanır. Piyasalarda rekabetin koşulları da yukarıda tanımlanan koşullardan farklı deðildir. En iyi piyasa rekabet baskısını en etkin biçimde ve düzeyde gerçekleştirebilen piyasadır. Ancak en kötü piyasa koşullarında bile mutlaka bir rekabet baskısı vardır. Prof.Dr. Erdal Türkkan